मकवानपुरगढी दरबारको ‘सेतो हात्ती’: इतिहास, किंवदन्ती र राजकीय वैभवको प्रतीक

दिक्षान्स खड्का

मकवानपुर । नेपालको मध्यभागमा अवस्थित ऐतिहासिक गढी मकवानपुरगढी केवल इँटा–ढुंगाले बनेको संरचना मात्र होइन, यो सेन वंशकालीन शक्ति, कूटनीति र सांस्कृतिक वैभवको जीवित साक्षी पनि हो। यही गढीसँग जोडिएर आज पनि चासोका साथ स्मरण गरिने विषय हो—मकवानपुरगढी दरबारको सेतो हात्ती। इतिहास, लोककथा र मौखिक परम्परामा जीवित यो कथाले मकवानपुरगढीलाई अझ रहस्यमय र गौरवशाली बनाएको छ।

सेन वंश र मकवानपुरगढी

मकवानपुरगढी सेन वंशको प्रमुख प्रशासनिक तथा सैन्य केन्द्र मानिन्थ्यो। यहीँबाट तत्कालीन शासकहरूले तराई, पहाड र भित्री मधेससम्म आफ्नो प्रभाव विस्तार गरेका थिए। सेन शासकहरू राजनीतिक मात्र होइन, सांस्कृतिक र धार्मिक दृष्टिले पनि सम्पन्न मानिन्थे। विशेषगरी हेमकर्ण सेनको शासनकाललाई मकवानपुरगढीको वैभवशाली युगका रूपमा इतिहासकारहरूले उल्लेख गर्छन्।

हेमकर्ण सेन कूटनीति, शक्ति प्रदर्शन र दरबारी परम्परामा निपुण शासक थिए। छिमेकी राज्यहरूसँग सम्बन्ध सुदृढ गर्न वैवाहिक सम्बन्धलाई राजनीतिक रणनीतिका रूपमा प्रयोग गर्ने परम्परा पनि उनको शासनकालमा देखिन्छ।

गोरखा दरबारसँग वैवाहिक सम्बन्ध

इतिहास र लोकपरम्परामा व्यापक रूपमा उल्लेख भएअनुसार, हेमकर्ण सेनले आफ्नी छोरीको विवाह गोरखा दरबारका युवराज पृथ्वीनारायण शाहसँग गराएका थिए। कन्यादानको अवसरमा छोरीलाई गजमोतीको हार लगाइदिएको, बहुमूल्य उपहारहरू प्रदान गरिएको र वैवाहिक सम्मानस्वरूप नवदाम्पतीलाई एकदन्ते सेतो हात्तीमा चढाएर विदाइ गरिएको कथन विभिन्न वंशावली, लेख र लोककथामा पाइन्छ।

त्यो समय हात्ती आफैँमा शक्ति, सम्पत्ति र राजकीय अधिकारको प्रतीक मानिन्थ्यो। त्यसमा पनि सेतो हात्ती हुनु भनेको असाधारण वैभव र उच्च प्रतिष्ठाको संकेत थियो।

सेतो हात्तीको सांस्कृतिक अर्थ

दक्षिण एसियाली संस्कृतिमा सेतो हात्ती अत्यन्त शुभ मानिन्छ। हिन्दू–बौद्ध परम्परामा यसलाई पवित्रता, दैवी कृपा र समृद्धिको प्रतीकका रूपमा हेर्ने गरिन्छ। पौराणिक कथनअनुसार भगवान इन्द्रको वाहन ऐरावत सेतो हात्तीका रूपमा वर्णित छ, जसलाई ऐरावत भनिन्छ।

त्यसैले मकवानपुरगढी दरबारमा सेतो हात्ती रहेको भनाइले सेन शासकहरूको धार्मिक आस्था, सांस्कृतिक चेतना र शक्ति–प्रदर्शनलाई एकसाथ उजागर गर्छ।

इतिहास कि किंवदन्ती?

सेतो हात्तीको कथा लोकप्रिय भए पनि यसबारे प्रत्यक्ष पुरातात्त्विक प्रमाण अहिलेसम्म फेला परेको छैन। कुनै शिलालेख, दरबारी अभिलेख वा उत्खननबाट सेतो हात्तीसम्बन्धी ठोस प्रमाण सार्वजनिक भएको छैन। यही कारण कतिपय इतिहासकारहरूले यसलाई किंवदन्ती, प्रतीकात्मक वर्णन वा दरबारी अतिरञ्जनाका रूपमा पनि व्याख्या गर्छन्।

तर इतिहास केवल लिखित प्रमाणमा सीमित हुँदैन। लोककथा, मौखिक परम्परा र सांस्कृतिक स्मृतिहरू पनि इतिहास बुझ्ने महत्वपूर्ण आधार हुन्। मकवानपुरगढीको सेतो हात्तीको कथा यस्तै मौखिक इतिहासको बलियो अंश मानिन्छ।

शक्ति सन्तुलनको संकेत

सेतो हात्तीको कथालाई केवल वैवाहिक प्रसंगमा सीमित गरेर हेर्नु अपूरो हुन्छ। इतिहासकारहरूका अनुसार, यसले तत्कालीन शक्ति सन्तुलनको सन्देश पनि दिन्छ। सेन वंशले गोरखा दरबारसँग सम्बन्ध गाँस्दा आफू वैभव र शक्तिमा कमजोर छैनौँ भन्ने राजनीतिक सन्देश दिन खोजेको बुझाइ छ। यही सम्बन्धले पछि गोरखा र मकवानपुरबीचको सम्बन्धलाई नयाँ मोड दिएको र नेपाल एकीकरणको प्रक्रियामा अप्रत्यक्ष प्रभाव पारेको मानिन्छ।

आजको मकवानपुरगढी

आज मकवानपुरगढी भग्नावशेषका रूपमा उभिएको छ। दरबारका पर्खाल, ढुंगाका संरचना र ऐतिहासिक अवशेषहरूले विगतको गौरव सम्झाइरहेका छन्। सेतो हात्तीको कथा प्रत्यक्ष देखिने कुनै वस्तुका रूपमा नभए पनि, यही गढीका भित्ताहरूमा इतिहासका ती कथाहरू अझै गुञ्जिरहेझैँ लाग्छन्।

समकालीन महत्व

इतिहास संरक्षण र सांस्कृतिक पर्यटनको चर्चा बढ्दै गएको वर्तमान समयमा मकवानपुरगढी र यससँग जोडिएको सेतो हात्तीको कथाले नयाँ अर्थ पाएको छ। व्यवस्थित अनुसन्धान, अभिलेखीकरण र प्रचार–प्रसार गर्न सकिए मकवानपुरगढी केवल एक ऐतिहासिक स्थल मात्र नभई राष्ट्रिय पहिचान र सांस्कृतिक पर्यटनको महत्वपूर्ण केन्द्रका रूपमा अझ स्थापित हुन सक्छ।