तीन दशकदेखि बन्द ‘शान्ति वनस्पति घ्यू उद्योग’को जग्गामा विवाद, पुनः प्रयोग गर्न कानुनी समस्या

दिक्षान्स खड्का

हेटौंडा । हेटौंडा औद्योगिक क्षेत्रभित्र रहेको ऐतिहासिक ‘शान्ति (नेपाल) वनस्पति घ्यू उद्योग लिमिटेड’ बन्द भएको तीन दशक नाघि सकेको छ ।  हजारौँलाई रोजगारी दिने यो उद्योग अहिले भग्नावशेषका रूपमा रहेको छ । 

उद्योगका पूर्व कर्मचारी रामबहादुर खड्काका अनुसार यो उद्योगले कुनै समय करिब १० हजारभन्दा बढी नेपालीलाई नियमित रोजगारी दिएको थियो। तर, दलगत स्वार्थ, व्यवस्थापकीय कमजोरी र दीर्घकालीन औद्योगिक दृष्टिकोणको अभावले गर्दा उद्योग क्रमशः पतनतर्फ गयो।

“राजा महेन्द्र वीरविक्रम शाहले आफ्नी बहिनी शान्तिदेवी शाहको नाममा स्थापना गरेको यो उद्योग गणतन्त्र आएपछि पूर्ण रूपमा ध्वस्त भयो,” खड्काले भने, “स्थिर नीतिको अभाव र राजनीतिक भागबण्डाले हजारौँ परिवारको जीवननिर्वाह गर्ने यो उद्योग आज बिर्सनलायक ढिस्को बनेको छ।”

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

शान्ति वनस्पति घ्यू उद्योग १३ जुलाई १९७६ (२०३३ असार) मा स्थापना भई १६ जुलाई १९८२ (२०३९ असार) देखि उत्पादनमा आएको थियो। करिब ८९ रोपनी (४.५ हेक्टर) क्षेत्रफलमा फैलिएको यस उद्योगले ‘शान्ति ब्रान्ड’ नाममा वनस्पति घ्यू उत्पादन गर्थ्यो, जुन एक समय देशभर चर्चित थियो। काठमाडौंदेखि धरान, पोखरा र जनकपुरसम्म यसको माग उल्लेखनीय थियो ।

तर, समयक्रममा भारतसँगको प्रतिस्पर्धा, कर असमानता र कच्चा मालको अभावजस्ता कारणले उद्योग कमजोर हुँदै गयो । १९९० को दशक तिर नै उद्योग संकटमा फसेको र आर्थिक वर्ष २००७/०८ सम्म आइपुग्दा उत्पादन पूर्ण रूपमा बन्द गर्नु परेको बताइन्छ।

बन्द हुनुका मुख्य कारण

उद्योग बन्द हुनुका मुख्य कारणहरूमा भारतबाट अत्यधिक सस्तो वनस्पति घ्यूको आयात, कर प्रणालीमा असमानता, व्यवस्थापनको कमजोरी र कच्चा मालको आपूर्तिमा समस्या प्रमुख थिए।

नेपालमा कर दर निरन्तर बढ्दै गए पनि भारतमा वनस्पति उद्योगलाई ‘सब्सिडी’ र कर छुट दिइँदै आएको थियो। त्यसले गर्दा नेपाली उत्पादन बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न नसकेको उद्योगका पुराना रिपोर्टहरूमा उल्लेख गरिएको छ ।  

त्यससँगै उद्योगभित्रै हुने राजनीतिक हस्तक्षेप र कर्मचारी नियुक्तिमा दलगत भागबन्डा पनि यसको पतनको मुख्य कारण बनेको पूर्व कर्मचारीहरू बताउँछन्। “व्यवसायीक दक्षता भन्दा पनि पार्टी निष्ठा हेरेर नियुक्ति गर्न थालियो,” खड्काले सम्झिए, “त्यो क्षणदेखि नै उद्योगको पतन सुरु भयो।”

निष्क्रिय जग्गा र पुनः प्रयोगको प्रयास

हेटौंडा औद्योगिक क्षेत्र कार्यालयका अनुसार, उद्योग बन्द भएपछि लामो समयसम्म ८९ रोपनी जग्गा निष्क्रिय रह्यो। पछिल्ला वर्षहरूमा सरकारले त्यस्ता निष्क्रिय उद्योगका जग्गा फिर्ता लिएर पुनःउत्पादनशील बनाउन पहल थालेको छ।

तर, ‘साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेसन’ लगायतका केही संस्थानले त्यही क्षेत्रमा लिजमा जग्गा लिएर पनि लामो समय उपयोग नगरेका कारण विवाद बढ्दै गएको स्थानीय उद्योगीहरूको भनाइ छ।

औद्योगिक क्षेत्रका एक अधिकृतका अनुसार, “हेटौंडा औद्योगिक क्षेत्रका धेरै उद्योगहरू दशकौँदेखि निष्क्रिय छन्। सरकारले ती जग्गा पुनः सक्रिय बनाउन प्रयास थालेको छ, तर कानुनी र प्रशासनिक प्रक्रिया जटिल छन्।”

 अस्थिर नीतिको असर

शान्ति वनस्पति घ्यू उद्योगको पतन नेपालमा दीर्घकालीन औद्योगिक नीतिको अभाव र राजनीतिक हस्तक्षेपको परिणाम भएको अर्थविद्हरू बताउँछन् । “यदि त्यतिबेला नीति स्थिर र कर सन्तुलन कायम भएको भए, यो उद्योग अझै सञ्चालनमा रहन्थ्यो,” उद्योग चेम्बरका एक पूर्व अधिकारीले बताए।

एक युगको अन्त्य

आज पनि उद्योगको भवन, चिम्नी र गोदामहरू हेटौंडा औद्योगिक क्षेत्रमा जस्ताको तस्तै देख्न सकिन्छ। तर, ती अब उत्पादनको प्रतीक होइन, एउटा गुमेको औद्योगिक युगको साक्षी बनेका छन्। स्थानीयहरू भन्छन्, “शान्ति उद्योगले हेटौंडाको औद्योगिक पहिचान बनाएको थियो। अहिले त्यही पहिचान धुलोमा मिसिएको छ।”

चरम राजनीतिकरण, अस्थिर नीति र पर्याप्त योजनाको कमी— यी सबै कारणले ‘शान्ति वनस्पति घ्यू उद्योग’ मात्र होइन, नेपालकै औद्योगिक इतिहासको एउटा स्वर्ण अध्याय बन्द भएको स्थानीयहरुको बुझाई छ ।